МЕТАН – ФОЙДАЛИМИ ЁКИ ЗАРАРЛИ?..

Замондошларимиз аллақачон метан газининг қулайликлари, саноат ва кундалик турмушимиздаги афзалликларига ўрганиб қолишган. Аммо, бир яхшининг бир ёмони ҳам бўлганидек, айнан метан гази бугунги иқлим ўзгаришларига сабабчи бўлаётган асосий омиллардан биридир. 

Метан  аввало  хавфли иссиқхона гази  ҳисобланса, унга айни пайтда иқлим ўзгаришидаги инқирозни ҳал қилиш калити  сифатида ҳам қараш мумкин. Шу боис Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Глазгодаги навбатдаги иқлим бўйича конференциясида 100 дан ортиқ давлат 2030 йилга келиб метан чиқиндиларини 30 фоизга камайтириш бўйича битим имзолади. Шу ўринда нега дунё раҳбарлари бу чоранинг шошилинчлигига ишонч ҳосил қилишлари ва яқин-яқингача  метаннинг иқлим учун қанчалик хавфли эканлиги ҳақида батафсилроқ тўхталиш мумкин. 

Бугун дунёдаги глобал исиш муаммоси анъанавий равишда биринчи навбатда атмосферага кўтарилаётган карбонат ангидрид чиқиндилари билан боғлиқ. Ҳозирнинг ўзидаёқ ернинг глобал ўртача ҳарорати 19 аср охирига нисбатан 1,1 даражага юқори, йигирма йилдан сўнг эса бу кўрсаткич 1,5 даражага етиб, инсониятнинг бу борадаги Париж келишувларида қайд этилган режаларини бузиши эҳтимоли катта.

Бунга нафақат сусткашлик ва кўрилаётган қадамларнинг етарли эмаслиги сабаб бўлмоқда. Гап шундаки, ер атмосфераси ва экологияси жуда мураккаб ва бу тизим ичидаги ҳар қандай жараёнга ўзаро боғлиқ кўплаб омиллар таъсир кўрсатмоқда. Карбонат ангидрид чиқиндилари ва уни камайтириш механизмлари билан боғлиқ масалада сиёсий ечимлар биринчи ўринда турибди. Шунинг учун олимларнинг эътибори ер атмосферасида кенг тарқалган яна бир  модда –  метан СН 4 га қаратилади.

Муҳокама аллақачон энг юқори даражада давом этмоқда . Метан ўтган йили  Глазгода бўлиб ўтган БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича 26-конферен ц иясининг асосий мавзуларидан бирига айланди. Конференция иштирокчиларининг аксарияти 2030 йилга келиб ушбу газ чиқиндиларини 30 фоизга камайтириш бўйича битим имзолаган - фақат Хитой, Ҳиндистон, Эрон ва Россия бетараф қолган.

Ҳар қандай иссиқхона гази каби метан ҳам атмосферада иссиқликни ушлаб туради ва сайёрамизнинг совиб кетишига ва жонсиз космик объектга айланишига йўл қўймайди. Аммо инсон фаолиятининг кучайиши билан метан чиқиндилари ҳам кўпаяди, бу эса атмосферадаги мувозанатни бузади ва сайёра ҳароратини оширади.

Метанни ўрганиш жараёни бир неча ўн йиллар олдин бошланган  ва  атмосферада катта миқдорда метан мавжудлиги 1947 йилда  аниқланган. Аммо ҳозир тўпланган маълумотлар биринчи хулосани чиқариш учун этарли бўлган. Бир томондан, қўрқинчли, иккинчи томондан - умидли.  Гап шундаки, метан карбонат ангидриддан анча фаол, бу эса уни хавфлироқ қилади. Аммо атмосферада метанни камайтириш глобал исиш суръатини пасайтиришнинг энг тез усули бўлиши мумкин.

Метан чиқиндилари ҳозирда барча иссиқхона газларининг 20 фоизини ташкил этади, бу эса уни карбонат ангидриддан кейин иккинчи энг муҳим газ  демакдир.    Олимларнинг таъкидлашича, атмосферада тахминан 100 йил қолишга қодир бўлган карбонат ангидриддан фарқли ўлароқ, метаннинг умри анча қисқа, атиги 10 йил. Бироқ, СН 4 иссиқликни кенг тарқалган СО 2 қараганда анча самарали ушлаб туради, демак, исиниш бирлигига кўпроқ ҳисса қўшади. Олимларнинг ҳисоб-китобларига кўра, атмосферага 20 йил давомида кириб келаётган ҳар бир тонна метаннинг глобал исиш салоҳияти бир хил ҳажмдаги карбонат ангидрид газининг таъсиридан 87 баравар юқори. 100 йил давомида бу кўрсаткич сезиларли даражада пасайиб бормоқда, аммо шунга қарамай  метан  CО 2 дан 25 баробар юқори бўлиб қолмоқда.

Бугунги кунда атмосферадаги метан концентрацияси саноатгача бўлган даражадан 2,5 баробар ошди. Биргина 2000 йилдан 2017 йилгача метан чиқиндилари 9 фоизга, яъни йилига 50 миллион тоннадан ортиқ кўпайди. БМТ экспертларининг ҳисоб-китобларига кўра, айнан СН 4 чиқиндиларининг 45% га камайиши 2045 йилга келиб сайёрамиздаги ҳароратнинг ўсишини 0,3 даражага камайтиришга ёрдам беради . Бу ўз навбатида 260 000 та эрта ўлимнинг, касалхоналарга астма билан боғлиқ 775 000 та мурожаатларнинг олдини олади. 25 миллион тонна ҳосилнинг нобуд бўлишдан сақлайди. 

Ҳа, метан бир қарашда ғоят фойдали, бир қарашда бир қадар зарарли ҳам саналади. Олимларимизнинг бугунги вазифаси эса уни имкон қадар фойдали жиҳатларини оширишга ҳаракат қилиш. Негаки, бусиз ҳам табиатда салбий таъсирга эга бўлган бошқа унсурлар етарли.