САЙҒОҚЛАР МУҲОФАЗАГА МУҲТОЖ ҲАЙВОНЛАР
Бугун табиатда йўқолиб кетиш хавфи остида турган ҳайвонлар орасида сайғоқлар муҳофазаси алоҳида эътиборга олинган. Шу боис ҳар йили 27-29 апрель кунлари “SOS sayg’oq” – сайғоқларни муҳофаза қилиш кунлари сифатида нишонланади. Сайғоқлар бугунги кунда — Ўзбекистон Қизил китоби ва Халқаро табиатни муҳофаза қилиш иттифоқининг (IUCN)) Қизил рўйхатига киритилган.
Сайғоқлар мамлакатимизнинг Устюрт платоси, Шарқий ва Жанубий Қорақалпоғистон, қуриб қолган Орол денгизи тубининг чўл ва ярим чўл ҳудудларида яшайди. Илгари сони кўп бўлган ва Қизилқум, Сирдарё дарёси қирғоқларида, жумладан, Фарғона водийсининг текислик қисмида ҳам яшаган. 1990 йилдан бошлаб унинг сони 99,5%га камайиб кетган.
Қозоғистоннинг шимолий ҳудудларидан кўчиб келадиган ҳайвонлар сони ҳар йили об-ҳаво шароитига қараб ўзгаради. 2016 йилда трансчегаравий Устюрт популяциясида уларнинг сони 1900 бошни ташкил этган. Ҳозирда эса “Ярим-Орол“ ва Орол денгизининг қуриган ҳудудлари тубида тахминан жуда кам сонли сайғоқлар қолган. Маълумот учун: “Оролқум“ Миллий табиат боғи 2022 йил март ойида Қорақалпоғистон Республикасининг Мўйноқ туманида ташкил этилган. Бу ҳудудда 25 хил ҳайвон яшайди, улардан 4 тури Ўзбекистон Қизил китобига киритилган. Орол ҳудудида энг кенг тарқалган ҳайвон бу — сайғоқдир.
Сайғоқ-ҳақиқий антилопалар туркумига мансуб артиодактил сув эмизувчи бӯлиб, иқлим ӯзгариши ва уларнинг яшаш жойлари ва миграциясига антропоген таъсирнинг салбий оқибатлари туфайли Ӯзбекистонда йўқолиб кетиш хавфи остида. Бу ҳайвонларнинг кичик подалари аллақачон яшаш жойларини йўқотиш, инсон фаолияти туфайли озиқ-овқат етишмаслиги, сув ҳавзаларининг ифлосланиши ва қуриши, шунингдек, уларинг кӯчиш йӯлларидаги тӯсиқлар каби таҳдидларга дуч келмоқда.
Дастлаб сайғоқлар сонининг камайишига олиб келган жиддий муаммо браконерлик эди. Барча популяциялар ва унинг оралиғида кенг тарқалган пасайиш шохли эркакларни йӯқ қилиш билан боғлиқ. Сайғоқ шохлари анъанавий Хитой табобатида қӯлланилади, шунинг учун браконерлар биринчи навбатда уларни нишонга олдилар, бу эса популяцияда гендер номутаносиблигига олиб келади. Бу репродуктив мувозанатнинг бузилишига олиб келди, чунки сайғоқлар самарали кӯпая олмайди.
Бошқа ҳайвонлардан фарқли ӯлароқ, сайғоқнинг шохлари унинг бош суягининг бир қисми бӯлиб, ҳайвонга зарар етказмасдан оддийгина арралаб бӯлмайди. Агар шохлар кесилса, сайғоқ оғриқли зарба ва қон йўқотиши туфайли ҳалок бӯлади. Бундан ташқари, сайғоқлар жуда асабий, юраги заиф ҳайвонлар ва улар қӯлга тушганда стрессдан ҳам ўлиши мумкин.
Сайғоқ шохларини экспорт ва реэкспорти турли шаклларда бӯлади: бутун шохлар, шох тарашалари ва тайёр препаратлар. Мисол учун, Сингапурда иммунитетни қӯллаб-қувватловчи восита сифатида қабул қилинган совутиш суви ичиш машҳур. Бу маҳсулотга талаб катта ва шохларнинг нархи ноқонуний занжир бӯйлаб юқорига кӯтарилганда дастлабки босқичда 100-200 доллардан килограмми учун 2-5 минг долларгача ошади, дейди, мутахассилар.
Сайғоқ гӯштидан маҳалий аҳоли кӯпроқ фойдаланади. Сайғоқ сони кӯп бӯлганида, тана гӯшти оғир ва ташиш қийин бӯлгани сабабли унинг гӯшти қадрланмаган. Асосий эътибор шохларга қаратилди. Аммо сайғоқлар сони камайгач, унинг гӯштига қишлоқларда анчагина талаб кучайди.
Ҳозирда қатъий қонунлар ва яхши ӯрнатилган хавфсизлик туфайли сайғоқларни овлаш камдан-кам учрайди. Ӯзбекистонда табиатни муҳофаза қилиш яхшилангани ва сайғоқ сонининг камлиги туфайли бундай ҳолатлар сони минималдир. Бироқ, қора бозорда сайғоқ шохларидан тайёрланган сувенирлар ҳамон топилади. Масалан, Тошкент, Бухоро ва Самарқанд бозорларида ёввойи ҳайвонлар, жумладан, сайғоқ шохларидан ясалган дастали пичоқларни учратиш мумкин. Бу эса, бундай шохлардан қаердан келгани ҳақида саволлар туғдиради.
Бугунги кунда мамлакатимиз ҳудудида Қорақалпоқистондаги “Сайгачий” махсус интеграциялардан ландшафт қӯриқхонаси ташкил этилган. Унинг асосий мақсади сайғоқларнинг кӯпайиш жойлари ва уларнинг миграция йӯлларини ҳимоя қилишдир. Бундан ташқари, 2023 йилда Ӯзбекистондаги сайғоқнинг деярли бутун ҳудуди ЮНЕСКОнинг табиий мерос объектлари рӯйхатига киритилди.
Сардорбек Набиев,
Андижон вилояти экология, атроф-муҳитни
муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши
бошқармаси бош мутахассиси.